Κινηματογραφική Παραγωγή

 

Οι ταινίες είναι προϊόντα κατασκευής.

Η ολοκλήρωση μιας ταινίας εξαρτάται από  τεχνικούς και  κοινωνικούς παράγοντες

1. Τεχνικοί παράγοντες

- Εικόνες σε πλασματική κίνηση και διαδικασίες ψευδαίσθησης

                             Μετείκασμα / Fusion / Φαινόμενη κίνηση

- Μηχανήματα για την κινηματογραφική  αντίληψη

                                                        Μηχανή λήψης

Μηχανή τυπωτική (αποτύπωσης)

Μηχανή προβολής

- Κινηματογραφικό φιλμ  

- Για να υπάρξει κιν/φος, πρέπει μια σειρά από εικόνες να εκτεθούν στον θεατή σε γρήγορη διαδοχή. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω μηχανισμού που παρουσιάζει κάθε εικόνα για πολύ μικρό χρονικό διάστημα και παρεμβάλλει ένα σύντομο σκοτεινό μεσοδιάστημα μεταξύ των εικόνων. Οι εικόνες αυτές πρέπει να διαφέρουν ελαφρώς η μία με την άλλη. Τότε δίνουν την εντύπωση της πλασματικής κίνησης. Αυτή η ψευδαίσθηση της κινούμενης εικόνας δημιουργείται χάρη στο μετείκασμα καθώς και την εμπλοκή δύο ακόμη χαρακτηριστικών του ανθρώπινου οπτικού συστήματος: της κρίσιμης συχνότητας ταύτισης του φωτοαισθήματος (critical flicker fusion) και της φαινόμενης κίνησης.    Μετείκασμα είναι το φαινόμενο σύμφωνα με το οποίο μια εικόνα παραμένει στον αμφιβληστροειδή για ένα κλάσμα του δευτερολέπτου μετά την εξαφάνιση της πηγής, κάτι που συντελεί στο να δόυμε κίνηση.  Ο όρος critical flicker fusion περιγράφει το γεγονός ότι αν μια ακτίνα φωτός διακόπτεται πάνω από 50 φορές το δευτερόλεπτο, ο θεατής έχει την ψευδαίσθηση του συνεχούς φωτός. Πράγματι, ο ρυθμός ροής των καρέ στον κιν/φο είναι 24 ανά δευτερόλεπτο και, καθώς ο φωτοφράχτης της μηχανής προβολής αναγκάζει  κάθε καρέ  να προβάλλεται δύο φορές στην οθόνη, έχουμε την εντύπωση του συνεχούς φωτός. Στην πραγματικότητα, σε μια ταινία διάρκειας 100 λεπτών, τα 40΄ είναι απόλυτο σκοτάδι! Οι ταινίες του βωβού κιν/φου γυρίζονταν σε ροή 16 ή 20 καρέ ανά δευτερόλεπτο και γι’ αυτό η προβαλλόμενη εικόνα παρουσίαζε τρεμόσβημα (flicker).  Τέλος, Φαινόμενη κίνηση είναι η τάση της ανθρώπινης όρασης να βλέπει ένα κινούμενο φως εκεί που υπάρχουν πλάι δύο που αναβοσβήνουν ανά διαστήματα

- Οι εικόνες σε σειρά (καρέ ή φωτογράμματα) εγγράφονται στο φιλμ, το οποίο είναι λωρίδα εύκαμπτου σελιλόιντ. Για την αποτύπωση αυτή χρειάζονται συνήθως  3 μηχανές που λειτουργούν με την ίδια αρχή: ένας μηχανισμός μέσα σε φωτοστεγή θάλαμο ελέγχει την είσοδο του φωτός, προωθεί διακεκομμένα τη λωρίδα του φιλμ κατά ένα καρέ κάθε φορά και το εκθέτει στο φως (η κάμερα λήψης συλλέγει το φως  έξω από τη μηχανή και το εστιάζει στο φιλμ/ η μηχανή προβολής παράγει φως που περνάει μέσα από το φιλμ και φωτίζει μια εξωτερική επιφάνεια) για συγκεκριμένο χρόνο με τη βοήθεια φωτοφράχτη. Μέρη των μηχανών αυτών είναι τα: μπομπίνα ή  σασί, η πόρτα, ο φακός, ο φωτοφράχτης. [Η τυπωτική μηχανή, στην οποία βέβαια το φιλμ αποτυπώνεται πάνω σε παρθένο φιλμ, λέγεται οπτικός εκτυπωτής αν χρησιμοποιείται για την παραγωγή κόπιας διαφορετικού φορμά ή ειδικών εφέ, όπως τα στοπ καρέ]      Ο συνηθισμένος ρυθμός λήψης είναι 24 καρέ ανά sec.  Ο καθιερωμένος ρυθμός προβολής είναι 24 καρέ ανά sec, με το φωτοφράχτη να παρουσιάζει το κάθε καρέ 2 φορές.

-  Κινηματογραφικό φιλμ  Οι εικόνες σε σειρά (καρέ ή φωτογράμματα) εγγράφονται στο φιλμ, το οποίο είναι λωρίδα εύκαμπτου σελιλόιντ, με τη χρήση κατάλληλων μηχανών. Ο συνηθισμένος ρυθμός λήψης είναι 24 καρέ ανά sec. Ο καθιερωμένος ρυθμός προβολής είναι 24 καρέ ανά sec, με το φωτοφράχτη να παρουσιάζει το κάθε καρέ 2 φορές.      Οι εικόνες του φιλμ είναι ως επί το πλείστον δημιουργημένες φωτογραφικά. Βέβαια, ο κιν/στής μπορεί να δημιουργήσει μη φωτογραφικές εικόνες πάνω στη λωρίδα του φιλμ, σχεδιάζοντας, ανοίγοντας τρύπες, χαράσσοντας, ζωγραφίζοντας.

Το φιλμ αποτελείται  από μια διαφανή βάση, η οποία συγκρατεί ένα γαλάκτωμα ή εμουλσιόν με φωτοευαίσθητες ουσίες. Όταν πέσει το φως πάνω τους, χημικές αντιδράσεις σχηματίζουν μικροσκοπικά στίγματα  που συγκροτούν μια λανθάνουσα εικόνα. Οι πιο πολλοί κιν/στές χρησιμοποιούν αρνητικό γαλάκτωμα, για να έχουν τη δυνατότητα για μεγαλύτερο αριθμό από θετικές κόπιες.

Εκτός από τις εικονικές πληροφορίες, η λωρίδα του φιλμ περιέχει διατρήσεις κατά μήκος της μιας ή και των δύο πλευρών (για πιο σταθερό τράβηγμα από τα δόντια της μηχανής) και την ηχητική μπάντα που περιλαμβάνει ηχητικές πληροφορίες. Η ηχητική μπάντα μπορεί να είναι μαγνητική ή οπτική. Πρόκειται, αντίστοιχα, για λωρίδες με ηχητικές πληροφορίες κατά μήκος των πλευρών του φιλμ ή κυματοειδή μαυρόασπρα περιγράμματα (1 ή 2 για μονοφωνική ή στερεοφωνική μπάντα) μέσα σε λωρίδα. Σήμερα, οι πιο πολλές κόπιες που προβάλλονται στις αίθουσες και τις σχολές έχουν οπτικές ηχητικές μπάντες.

Το πλάτος του φιλμ λέγεται φορμά, μετριέται σε χιλιοστά και οι διεθνώς τυποποιημένες διαστάσεις του είναι τα Super 8mm, 16mm, 35mm και 70mm. Όσο πιο μεγάλο είναι το πλάτος, τόσο η ταινία θεωρείται πιο επαγγελματική και η εικόνα παρουσιάζεται πιο βελτιωμένη, αφού η μεγαλύτερη εικόνα αποδίδει μεγαλύτερη ευκρίνεια και πιο πολλές λεπτομέρειες.  Το Super 8mm υπήρξε δημοφιλές για ερασιτέχνες και πειραματιζόμενους, αν και επισκιάζεται πια από το φορμά των φορητών βίντεο. Το φορμά των 16mm έχει επαγγελματική και ερασιτεχνική χρήση, πειραματίζονται με αυτό και οι σπουδαστές. Τα 35mm και 70mm είναι τα καθιερωμένα επαγγελματικά φορμά, τα οποία εξάλλου προβάλλονται στις αίθουσες. Η πιο καλή απόδοση προσφέρεται σήμερα από το σύστημα Imax, το οποίο είναι 70mm αλλά οι εικόνες τρέχουν οριζόντια κατά μήκος της λωρίδας επιτρέποντας την εικόνα να είναι τριπλάσια από εκείνη των 70mm και, βέβαια, η εικόνα μπορεί να προβληθεί σε πολύ μεγάλη οθόνη χωρίς απώλειες. 

. Πλάνο: Μια σειρά από καρέ σε αδιάλειπτη λειτουργία της κάμερας. Κάθε πλάνο απαιτεί συνήθως μερικές λήψεις, από τις οποίες θα επιλεγεί μία για την τελική εκδοχή. Υπάρχουν μεμονωμένα πλάνα που κιν/νται εκτός σεναριακής σειράς. Οι εργασίες γίνονται παράλληλα και οργανωμένα.  Πρόβες και κύρια πλάνα, συμπληρωματικά γυρίσματα και πλάνα (με την script girl να ελέγχει τα ρακόρ). Κιν/ση ηθοποιών σε ουδέτερο μπλε φόντο για να παρεμβληθούν σε άλλο κιν/κό υλικό (=matte work ή composite work)

Κλακέτα: τρόπος σηματο-δότησης κάθε λήψης με την χρήση κλακέτας (από το χειριστή κλακέτας) μπροστά στην κάμερα στην αρχή κάθε λήψης. Αναγράφονται σ’ αυτήν: τίτλος, σκηνή, πλάνο και λήψη. Το χτύπημα της κλακέτας με τον ξερό κρότο βοηθά το μοντέρ να συγχρονίσει τον ήχο με την εικόνα.

2. Κοινωνικοί παράγοντες

Στάδια παραγωγής

Προετοιμασία ή Στάδιο Προπαραγωγής    

Στάδιο Παραγωγής  ή Γυρίσματα

Συναρμολόγηση ή Στάδιο Μεταπαραγωγής 

Τρόποι παραγωγής

Α. Η Διαδικασία των στούντιο                                                              

Β.  Ανεξάρτητη παραγωγή και 

     Εναλλακτικοί τρόποι παραγωγής:

                                                         α.  Ατομική παραγωγή

    Ανεξάρτητος κιν/φος                    β. Συλλογική παραγωγή

H ανθρώπινη εργασία (ο κατεξοχήν κοινωνικός παράγοντας στην κατασκευή μιας ταινίας) κατανέμεται  συνήθως σε 3 στάδια: Προετοιμασία – Γυρίσματα – Συναρμολόγηση. Δεν περνούν όλες οι ταινίες από όλα τα στάδια απαραίτητα, πχ μια ατομική ανεξάρτητη παραγωγή μπορεί να αποφύγει τη συναρμολόγηση, ένα ντοκιμαντέρ έτοιμου υλικού (compilation documentary) ενδέχεται να μη χρειαστεί καθόλου γυρίσματα. Επίσης, στα 3 αυτά στάδια ενδέχεται να εργαστεί ένας (πχ ατομική παραγωγή) ή ελάχιστοι άνθρωποι (ανεξάρτητη παραγωγή). Ωστόσο, τις πιο πολλές φορές απαιτείται η συνεργασία πολλών εξειδικευμένων ατόμων, οπότε μιλάμε για καταμερισμό της εργασίας και στα 3 στάδια.

Α. Διαδικασία των στούντιο

Ο πιο εξειδικευμένος τρόπος παραγωγής και καταμερισμού εργασιών. Στούντιο είναι μια εταιρεία στο χώρο της κιν/κής βιομηχανίας με δικό της εξοπλισμό, μεγάλες διαθέσιμες εγκαταστάσεις και εργαζόμενους με μακροπρόθεσμα συμβόλαια. Πρόκειται για  αλυσίδα συναρμολόγησης με συγκεντρωτικό σύστημα παραγωγής ταινιών   μέσα από επαναλαμβανόμενες συγκεκριμένες εργασίες. Έτσι οι ταινίες διαφέρουν μεταξύ τους αλλά και παραμένουν κοντά σε ένα προσχέδιο χαραγμένο από την κεντρική διοίκηση της εταιρείας αυτής, η οποία καταστρώνει πρόγραμμα, αναθέτει τις δουλειές στα επιτελεία κλπ  Τα πιο γνωστά στούντιο άνθησαν στο Χόλλυγουντ ανάμεσα στις δεκαετίες του 20 και του 60 πχ Paramount, Warner Bros, Columbia, MGM). Και σήμερα σε Κίνα και Χονγκ Κονγκ επιβιώνει το σύστημα των στούντιο. Στις ΗΠΑ όμως τα στούντιο δεν κατασκευάζουν πια ταινίες αλλά μάλλον τις αγοράζουν. Κάθε ταινία είναι ένα πακέτο που αφορά ένα επιτελείο ατόμων που συγκεντρώνονται και κάνουν την ταινία. Η εταιρεία παραγωγής είναι συχνά συμβεβλημένη με κάποια άτομα, διαθέτει τις εγκαταστάσεις της κλπ  Αν και σήμερα η παραγωγή ταινιών βασίζεται στα πακέτα, ωστόσο τα στάδια παραγωγής παραμένουν παρόμοια με εκείνα της συγκεντρωτικής παραγωγής των στούντιο.

----------Προπαραγωγή ή προετοιμασία (preproduction)  στη Διαδικασία των στούντιο

Κατά το στάδιο αυτό βασικό ρόλο παίζουν 2 άτομα: Παραγωγός (υπεύθυνος για τα οικονομικά, την οργάνωση και αργότερα και για τη μεσολάβηση ανάμεσα στα επιτελεία και τελικά προωθητής της ταινίας. Μπορεί να συνεργάζεται με άλλα άτομα: Οργανωτής Παραγωγής, Δ/ντής παραγωγής κλπ Αναλαμβάνει να βρει σκηνοθέτη και ηθοποιούς και αστέρες. Ετοιμάζει τους προϋπολογισμούς, τα έξοδα και το τελικό κόστος. Μέσο τελικό κόστος ταινίας, Χόλλυγουντ 1994: 50 εκατομ $)  και Συγγραφέας (δουλεύει πάνω στο σενάριο, δίνει διαγράμματα αυτού (treatment) και τελική εκδοχή (ντεκουπαρισμένο σενάριο, shooting script). Το σενάριο είναι σε διαρκή δυναμική (αναμόρφωση, σύμπτυξη, απάλειψη κλπ). Συνεργάζεται και με το σκηνοθέτη)

----------Στάδιο Παραγωγής στη Διαδικασία των στούντιο

Ο Σκηνοθέτης είναι υπεύθυνος, συνεργαζόμενος με τις επιμέρους ομάδες,  να μεταφέρει το σενάριο σε ολοκληρωμένη ταινία με εικόνα και ήχο Ομάδα Σκηνογραφίας: Σκηνογράφος, Καλλιτεχνικός Διευθυντής, Διακοσμητής πλατό, υπέυθυνος πλατό. Ενδυματολόγος, υπεύθυνος ρεπεράζ (= ανιχνευτής τοποθεσιών). Κατασκευαστής προπλασμάτων και φροντιστές για την επίβλεψη φροντιστηριακού υλικού.  Γραφίστας για σχεδιασμό storyboard (= σειρά από σκίτσα με τα πλάνα κάθε σκηνής σεδ μορφή κόμικς και με σημειώσεις για φωτισμό, κοστούμια, κινήσεις κάμερας κλπ)   Σκηνοθετικό τμήμα: Περιλαμβάνει την επόπτρια σεναρίου ή script girl (= υπεύθυνη για τις λεπτομέρειες που εξασφαλίζουν τη συνέχεια των πλάνων, τα λεγόμενα ρακόρ), τον 1^ο, 2^ο και 3^ο βοηθό σκηνοθέτη (συνεργασίες με τμήματα και χρονοδιαγράμματα), φροντιστή διαλόγων (για τις ατάκες των απόντων ηθοποιών) και σκηνοθέτη του δεύτερου συνεργείου (για επικίνδυνες σκηνές κλπ)     Επιτελείο ηθοποιών. Από κιν/κούς αστέρες (που περνούν από δοκιμαστικό για τη διανομή των ρόλων κλπ) και δευτεραγωνιστές έως ηθοποιούς μικρότερων ρόλων και κομπάρσους. Υπεύθυνος επιλογής ηθοποιών (κάστινγκ). Ο σκηνοθέτης διαμορφώνει το παίξιμο τους. Πιθανή ύπαρξη κασκαντέρ, χορευτών με χορογράφους, ζώων με θηριοδαμαστές κλπ      Ομάδα Φωτογραφίας: Σημαντικός ο ρόλος του Δντή Φωτογραφίας ή DP, ο οποίος είναι ο ειδικός στις φωτογραφικές διαδικασίες, το φωτισμό και το χειρισμό της κάμερας. Επιβλέπει: εικονολήπτη ή οπερατέρ, αρχιμακινίστα και μακινίστες, χειριστές Steadicam και αρχιηλεκτρολόγο (του οποίου ο βοηθός αποκαλείται best boy) και φωτογράφο πλατό (για στιγμιότυπα από παρασκήνια και γυρίσματα που χρησιμοποιούνται για έλεγχο φωτισμού αλλά και προώθηση της ταινίας.  Ομάδα Ηχοληψίας: Ηχολήπτης (ηχογραφεί διαλόγους, σταθμίζει τα μικρίφωνα, καταγράφει ήχους χώρου. Ο Μπούμαν είναι υπεύθυνος για για το μικρόφωνο στην άκρη του μπουμ και άλλα ραδιοφωνικά μικρόφωνα στο σώμα των ηθοποιών. Ο Τρίτος άνθρωπος (third man) είναι υπεύθυνος για τα καλώδια ήχου και τους ήχους χώρου.    Τμήμα Ειδικών εφέ για επεξεργασμένα πλάνα (process shots), μακέτες, μικτά πλάνα (matte shots), εικόνες από Η/Υ και κατασκευή εφέ. Κατασκευαστής προπλασμάτων, τεχνίτης ματ (φονταδόρος, ενσωματώνει αρμονικά τα εφέ), τεχνίτης φόλεϋ (παράγει ήχους κινήσεων)  κλπ     Ετερόκλητη ομάδα μακιγιάζ, κοστουμιών, κομμωτών, οδηγών κλπ       Ομάδα Παραγωγής: Εκπροσωπεί τον παραγωγό. Δ/ντής παραγωγής (για καθημερινά οργανωτικά ζητήματα) με βοηθό (και για τα θελήματα!)  και ίσως κι άλλους λογιστές και γραμματείς

----------Στάδιο Συναρμολόγησης ή Μεταπαραγωγής (postproduction) στη Διαδικασία των στούντιο

Αν και αποκαλείται στάδιο μεταπαραγωγής, οι εργασίες του προσωπικού ξεκινούν ασφαλώς πριν από την ολοκλήρωση των γυρισμάτων. Μοντέρ (καταλογογραφεί και συγκεντρώνει όλες τις λήψεις, δηλ. ένα απέραντο υλικό (μια ταινία 90΄σε φορμά 35mm αριθμεί 2.400 μέτρα φιλμ που μπορεί να προκύπτουν από 150.000 μέτρα φιλμ εκτεθειμένου υλικού.  Συγχρονίζει εικόνα με ήχο και συνεργάζεται συνεχώς με το σκηνοθέτη και τους άλλους παράγοντες ελέγχοντας διαρκώς την ποιότητα του καθημερινού υλικού φιλμ (dailies ή rushes). Καθώς το υλικό συσσωρεύεται, συναρμολογεί τα πλάνα σε ένα πρώτο cut (χαλαρή διάταξη στη σειρά χωρίς ηχητικά εφέ ή μουσική) και, μαζί με το σκηνοθέτη, βγάζει το τελικό μοντάζ, αφού αφαιρέσει τις σκάρτες λήψεις. Μέχρι τα μέσα της δεκ ’80 οι μοντέρ έκοβαν και κολλούσαν και τελικά εκτύπωναν μια κόπια εργασίας από το αρνητικό λήψεως [Από το υλικό αυτό δημιουργείται και η θετική κόπια ή κόπια ζερό  με την εικόνα και τον ήχο και από αυτήν γίνονται οι κόπιες προβολής για τις κιν/κές αίθουσες και βερσιόν για διάφορες περιπτώσεις] Αυτό γίνεται σήμερα με μη γραμμικά συστήματα ηλεκτρονικού μοντάζ στον Η/Υ. Συνεργάζεται στην τιτλοποίηση και την ψηφιακή αφαίρεση ή πρόσθεση ηρώων ή αντικειμένων). Μοντέρ ήχου ή ηχητικών εφέ (συνεργάζεται με το μοντέρ, το σκηνοθέτη και το συνθέτη για το μαρκάρισμα/ spotting, δηλ την επιλογή των σημείων όπου θα μπούν διάλογοι, μουσική και εφέ. Επιβλέπει την αυτοματισμένη αντικατάσταση διαλόγων, όταν οι ηθοποιοί έρχονται, μετά τα γυρίσματα, σε στούντιο ηχοληψίας  για να επανηχογραφήσουν τα λόγια τους στη μπάντα του ήχου, κυρίως για να διορθωθούν λάθη στα γυρίσματα ή για τη δημιουργία βερσιόν για αεροπορικά ταξίδια κλπ (= ντουμπλάζ ή dubbing ή looping). Προσθέτει ηχητικά εφέ, παράγοντας ή αξιοποιώντας υλικό από τυποποιημένους ήχους - κονσέρβες. Απεριόριστες οι δυνατότητές του στον Η/Υ).  Μουσικοσυνθέτης (πού θα μπει η μουσική). Μίξερ (συνενώνει, ισοσταθμίζοντας κλπ, όλες τις επιμέρους  μπάντες σε μια τελική  μπάντα σε μαγνητικό φιλμ των 35mm)

Β. Ανεξάρτητος κινηματογράφος

Οι ανεξάρτητες παραγωγές καθώς και οι εναλλακτικοί τρόποι της ατομικής και της συλλογικής κινηματογραφικής παραγωγής αποκαλούνται συνήθως ανεξάρτητος κιν/φος. Είναι ο κινηματογράφος που εξερευνά νέες δυνατότητες του κινηματογραφικού μέσου.

                                       Ανεξάρτητη παραγωγή

Αν και γυρίζονται χρησιμοποιώντας τη μέθοδο παραγωγής των στούντιο, πρόκειται για ταινίες χαμηλού οικονομικού προϋπολογισμού (της τάξης των 100.000 $), πχ ταινίες εκμετάλλευσης τρόμου ή εφηβικές κωμωδίες για videoclubs. Υπάρχει καταμερισμός αλλά ενδέχεται πολλές εργασίες να αναληφθούν και διεκπεραιωθούν από ελάχιστα άτομα, συνήθως ερασιτέχνες και φίλους. Διανέμονται σύμφωνα με το συνήθη μαζικό τρόπο. Απευθύνονται σε μικρή αγορά, αν και κάποτε γνωρίζουν επιτυχία, πχ Στόουν: Platoon, Ταραντίνο: Pulp Fiction). Εργάζονται με ευελιξία και μεγαλύτερο έλεγχο κατά την παραγωγή.

                                      Εναλλακτικοί τρόποι κινηματογραφικής παραγωγής

Πρόκειται για ατομική ή συλλογική κινηματογραφική παραγωγή χωρίς λεπτομερή καταμερισμό εργασιών.

     Ατομική κινηματογραφική παραγωγή

Ο κινστής ως χειροτέχνης. Εξασφαλίζει μηχανήματα και πόρους με δικούς του τρόπους. Παραγωγή γενικά μικρής κλίμακας. Συνήθως φορμά 16mm. Μικρός καταμερισμός. Δυσκολία διανομής. Διαπραγμάτευση ασυνήθιστων και αμφιλεγόμενων θεμάτων, που δεν θα συμβεί στις μεγάλες παραγωγές. Παραδείγματα: ανθρωπολογικά ντοκιμαντέρ Ζαν Ρους, πολιτικό στρατευμένο ντοκιμαντέρ, πειραματιζόμενοι κινστές όπως: Jarmous, Μάγια Ντέρεν ή οι προσωπικές ταινίες του Σταν Μπράκατζ

       Συλλογική κινηματογραφική παραγωγή

Ίδια χαρακτηριστικά με την ατομική παραγωγή αλλά στην συλλογική υπάρχουν κοινοί στόχοι, συλλογικές αποφάσεις και ισότιμη συμμετοχή εργαζομένων με εναλλαγή ρόλων και μοιρασμένη ευθύνη. (πχ SLON Γαλλίας και Newsreel ΗΠΑ στη δεκ ’60)

ΠΗΓΗ:

David Bordwell & Kristin Thompson, Εισαγωγή στην τέχνη του κινηματογράφου 

Μετάφραση, εισαγωγή, συμπληρωματικό λεξιλόγιο Κατερίνας Κοκκινίδη
Αθήνα 2004, 2η ανατύπωση 2009, σσ. 561